Vandaag is het thema van de uitzending 'Hemelsbreed' en dat ìs ook nogal wat. Het gaat over zon, maan, sterren en planeten en over de hemel zelf. Over ons uitspansel zeg maar en vooral dàt wat we bij donker kunnen waarnemen.
Okee, het is afhankelijk van het weer, maar dat is het verbouwen van aardappels ook. Maan en sterren kijken kan echter altijd weer en overal wel ergens. In Rusland en in Amerika kijken ze naar dezelfde maan, dezelfde Poolster en hetzelfde sterrenbeeld Orion. Voor een lokale omroep zijn we wereldwijd bezig, en toch blijven we dichtbij huis. U merkt dat straks vanzelf.

Wat is er zo bijzonder aan de hemel, aan de ruimte buiten de aarde?
Eigenlijk alles, omdat het ons bevattingsvermogen vaak ver te boven gaat. Er zijn sterrenstelsels ver voorbij het punt tot waar we kijken kunnen. Wat we zien en horen is niet wat we nu waarnemen, maar straling die al veel en veel eerder als licht of radiogolven is uitgezonden door sterren die nu misschien al niet meer bestaan. Lichtjaren verweg, waarbij de snelheid van het licht maatgevend is voor de afstand.
Sterrenbeelden die wij een naam hebben gegeven, zoals de Grote beer of Orion zijn verzinsels, want de sterren staan niet als op een schoolbord bij elkaar in een zwart vlak. De ene staat miljoenen keren verder weg naar achteren dan zijn buurman, maar dat merken we niet.

Het is zo'n spannende en boeiende materie, dat velen zich aangetrokken voelen tot nadere bestudering van de ruimte en alles wat er in rondstekkert. In Dwingeloo is kortgeleden het zenuwcentrum geopend voor een centrum voor radiosterrekunde. Door overal ter wereld 18 grote radiotelescopen aan elkaar te koppelen in de computer, krijg je een onderzoeksapparaat waarbij je nog verder de ruimte in kunt. Je kunt zelfs sterrenstelsels opzoeken die niet zichtbaar zijn.
Een maand geleden is een nieuw melkwegstelsel ontdekt, dat Cepheus-1 gedoopt is. Het spiraalvormig stelsel ligt twintig miljoen lichtjaren van de aarde en bevat geen sterren maar nog louter gas.

Er is meer te ontdekken, maar het gaat nu te ver om over quasars en zwarte gaten te praten; spannend is het wel. Sterren die instorten door een teveel aan eigen zwaartekracht, bijvoorbeeld.

Kijk, de zon en de maan zijn herkenbaar. De maan is een stukje dat bij de aarde hoort, hij draait om de aarde en dat duurt een maand. Er zijn mensen op de maan geweest, dus het is tastbare realiteit geworden.

Niettemin spreekt het gezicht van de maan of het mannetje van de maan nog steeds tot de verbeelding. En… het stukje maan dat nu door de bomen moet schijnen, kan maar één kant op wijzen. Het is de jonge maan die laag aan de hemel staat in deze tijd. Daarom wijzen de puntjes naar links, je kunt er de P van maken. Moet je naart de reclames kijken welke maan ze gebruiken. Klopt het?

Wat gebeurt er verder in deze uitzending?

We gaan ruiken eerst aan sterrenkunde, aan de optische astronomie, met een kijker. In Zuidlaren staat een echte sterrenwacht, gebouwd en gebruikt door Gerard van den Braak. Hij vertelt over zijn liefhebberij en wat het leukste is om waar te nemen.
Daarna gaan we bij de KLM-Luchtvaartschool praten over navigatie. De eerste vliegtuigen die over de oceaan vlogen, moesten hun koers bepalen aan de hand van sterren. Oud-docent Dries Bulstra legt uit hoe het sterrenschieten toen in zijn werk ging.

Vervolgens gaan we naar de sterrenwichelarij, de waarzeggerij volgens de sterren. De astrologie laten we links liggen. We praten met professor Peter Starsky, astrosoof en horoscopoligist. Het is de nieuwste tak van sterrenwichelen.
We eindigen echt hemelsbreed en vragen naar het hiernamaals. Waarom gaan volgens de christelijke leer de goede mensen naar de hemel? Jan Boneschansker uit Eelde, dominee en theoloog geeft antwoord op die vraag.

We hebben duisternis nodig om met de sterren aan de gang te gaan. Dat wordt het als de dag voorbij is: Every day goes by, zydecomuziek door Rockin'Dopsy.

Nadat de dag voorbij ging, door Rockin' Dopsy vertolkt als Every day goes by, kijken we naar de sterrenhemel. Naar de ruimte eigenlijk, het heelal, met alles wat er in zit.

Het blijft een moeilijke materie, omdat verscheidene zaken ons voorstellingsvermogen te boven gaan. Denk maar aan dat zwarte gat, een gebied van ruimte+tijd waaruit niets, zelfs geen zonlicht kan ontsnappen, omdat de zwaartekracht te sterk is. Verder heb je een neutronenster, een zogenaamde koude ster die als hij gaat roteren, als pulsar af en toe radiogolven uitzendt. De radio-astronomen - die sterren bestuderen zonder naar hun licht te kijken- kunnen met zulke dingen aan het werk. Gewone stervelingen kunnen er minder mee. Hoewel: op 15 oktober was de geboorte van zo'n zwart gat voorpaginanieuws met foto en al in het NRC-Handelsblad.

In de krant van één augustus 1998 was eerder te lezen, dat astronomen nieuwe aanwijzingen hebben dat het aardse leven oorspronkelijk uit de ruimte stamt. Zij lokaliseerden in de grote Orion-nevel -waarin talloze nieuwe sterren worden gevormd- sterke concentraties van een licht dat de bijzondere eigenschap heeft, dat het in een cirkel gepolariseerd wordt. Daarbij kunnen moleculen als aminozuren of suikers worden aangemaakt, die aan de basis van het leven liggen. Zij kwamen niet op aarde voor ten tijde van het begin van het leven.
Het scenario zou dus kunnen luiden dat deze stoffen in de ruimte zijn omgevormd, ver voordat ons zonnestelsel zo'n 5 miljard jaar geleden, is ontstaan. Via inslagen van meteorieten en/of kometen zouden de organische moleculen op aarde zijn terechtgekomen.

De vermoedelijke leeftijd van het heelal, schatten de geleerden op zo'n 13,5 miljard jaar. De ruimtetelescoop Hubble zag begin oktober een der oudste sterrenstelsels van 12 miljard lichtjaren afstand.
Het zijn voorbeelden om aan te geven dat astronomie een wetenschap is, die nog veel te ontdekken heeft. Bovendien gaan die ontdekkingen tot op het merg van ons aardse bestaan. Het gaat erom hoe tijd en ruimte en leven in elkaar zitten.

Sterren bestuderen en bekijken kan ook eenvoudiger, als hobby. Gewoon met een veldkijker het zwerk afspeuren naar leuke sterren, planeten en soms een komeet, zoals vorig jaar Hale-Bopp. Er zijn witte, blauwe, rode en rose sterren, evenals sterren die van kleur verschieten zoals Sirius.

Ook de maan is een boeiend studieobject. Hij staat maar 400.000 kilometer van ons af; dik vijf etmalen reizen per Apollo-raket. Op 21 juli 1969 werd de maan voor het eerst door mensen betreden. Wij kunnen vanaf de aarde zien hoe het ruimtebombardement van miljoenen jaren geleden diepe kraters heeft achtergelaten. Op andere plekken vloeiden vlakten vol met magma vanuit de gebarsten maanbodem. Alles vanuit eigen tuin te bekijken met een kijker.

Als het maar donker genoeg is - blijft, moet je zeggen- is er heel wat te zien. De mensen van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde weten dat als geen ander. Radio Loep ging op visite bij Gerard van den Braak in Zuidlaren en ging met hem mee in zijn sterrenwacht.
Hij bouwt zijn eigen sterrenwacht. Zijn fotoalbum met opnamen van sterren, maan en komeet Hale-Bopp is het bewijs dat daarmee een nieuwe wereld voor je opengaat.
Maar voor we in Zuidlaren gaan kijken, horen we eerst Perry Como in Catch a falling Star.

U hoorde het verhaal van Gerard van den Braak uit Zuidlaren omlijst worden door Perry Como. Hij begon met 'Catch a falling star' en eindigde met 'Don't let the stars get in your eyes'. Sterrenkijken als liefhebberij, waar je wel 's nacht voor in de weer moet. 't Is maar even een weet. Hoewel: de liefhebbers bereiden zich nu al voor op de totale zonsverduistering in Europa van 11 augustus 1999. Die is het beste te zien bij de Zwarte Zee langs de Roemeens/Bulgaarse grens, en volgt de baan Hongarije-Oostenrijk-Zuid Duitsland-Noord Frankrijk-Zuidwestelijk puntje Engeland. Dagwerk in de zomervakantie dus.

Maar een mooie sterrenhemel is ook heel wat waard.
Niet alleen om te bewonderen, of om je angst voor het donker kwijt te raken, zoals mij in mijn jonge jaren overkwam. Ook om de weg te wijzen zijn sterren handige hulpmiddelen.
Vanouds zijn sterren en sterrenbeelden al gebruikt bij het bepalen van de route op verre reizen. In de scheepvaart en de luchtvaart hebben ze dan over de koers. Weten waar je heen gaat en hoe je gaat.

Sterren zijn prima hulpmiddelen, omdat hun plaats en positie aan de hemel bepaald worden door het jaargetijde. Net als de zon komen ook de sterren in het oosten op en gaan in het westen onder. In het zuiden bereiken ze hun hoogste stand. Bovendien vind je de Poolster altijd in het Noorden, net als aan de andere kant van de wereld het Zuiderkruis het zuiden aangeeft.
Op sterren kun je rekenen en je kunt er mee rekenen. Een van de vastigheden is bijvoorbeeld dat de sterren elke avond vier minuten vroeger opkomen. Na een jaar wordt dat dagelijkse verschil 24 uur. Of zoals de kenners het zeggen: een jaar heeft 365 zonnedagen en 366 sterrendagen.

Het herkennen van sterren, planeten en sterrenbeelden is natuurlijk essentieel voor de vaststelling van je positie bij het bepalen van je koers. Een zeer heldere ster zal een planeet kunnen zijn, maar planeten hebben geen vaste plaats aan het zwerk. Er schijnt ooit iemand ontslagen te zijn als piloot, die de heldere ster Sirius verwisselde met een planeet.
De planeet Mars is roodachtig van kleur, maar de heldere planeet Venus is avondster of ochtendster waarbij verwisseling met de planeet Jupiter mogelijk is.

We spreken over sterrenbeelden en sterren 'van naam'. Officieel hebben al die dingen een nummer, maar we keutelen mooi door met de Grote beer, Stier of Steenbok.
Enkele sterrenbeelden zijn al meer dan twee- of drieduizend jaar bij naam bekend. Het komt vermoedelijk doordat men vroeger kennis mondeling overdroeg, waarbij namen met verhalen zorgden dat de kennis van de sterren bleef hangen. Zeevaarders konden zo de sterrenbeelden makkelijker onthouden en weervinden. Navigeren was kijken, weten en meten en vergelijken.

In de zeevaart was sterrennavigatie al vanouds bekend. Toen ook de vliegerij aan het grote avontuur begon van over de wereld vliegen, bleef men aanvankelijk dicht bij de kust. Men hield land in zicht voor navigatie 'op de grond'. Toen men de Atlantische oceaan over kon vliegen, door grotere en betere vliegtuigen, werd het vliegen van een goede koers een halszaak! En had de sterren weer nodig, net als bij de scheepvaart. De navigatoren aan boord van vliegtuigen moesten een 'sterretje kunnen schieten'. Pas toen de techniek zover was, dat de meteorologie en de radionavigatie betrouwbaar genoeg werden, kon men zonder sterren de weg vinden. Tegenwoordig zijn er navigatiesystemen die 10x zo nauwkeurig zijn.
Al schijnen de sterren nog immer aan de hemel, de satelliet is van groter belang geworden.

Hoe de sterrennavigatie in het begin van de transatlantische luchtvaart in zijn werk ging, vertelt Dries Bulstra, oud-docent aan de Rijksluchtvaartschool en zelf navigator geweest in die vroege periode. Daarna draaien we Bing Crosby met 'Swinging on a star'.

U hoorde na Dries Bulstra, hoe Bing Crosby zijn eigen filosofie had over hoe je sterren kunt gebruiken in 'Swinging on a star'. Het is maar hoe je er tegenaan kijkt.

Dat geldt ook voor een andere tak van sterrenkijken, namelijk de sterrenwichelarij. Wat astrologen doen en verzinnen met sterrenbeelden en de Dierenriem. Het begin ligt ergens in de oude tijden toen de studie van hemellichamen gelijk op ging met het toekennen van een of andere betekenis die men er aan ging hechten. Zo in de trant van 'het staat in de sterren geschreven'.

Gedeeltelijk klopte dat ook wel, want in oude landbouwculturen was je sterk afhankelijk van het seizoen en het bijbehorende weer. Het sterrenbeeld Stier was zo'n 5000 jaar geleden belangrijk, omdat het lentepunt in de Stier viel. Zodra de zon dat punt aan de hemel bereikte, brak zowel de lente als het nieuwe jaar aan. Voor een landbouwcultuur was dat een geweldig moment. Echter, een en ander bleef niet zo. Omdat de stand van de aardas veranderde, verschoof de positie van dat lentepunt. Duizend jaar later werd de sterrengroep de Pleiaden daarom de brenger van het blijde lentenieuws.

Met andere woorden, sterren en sterrengroepen veranderen op zich ook wel in de loop der tijden. Zelfs sterrenbeelden, onze denkbeeldige patroontjes aan het donkere hemel, veranderen. Ons steelpannetje, de Grote Beer, verandert nog steeds. Over honderdduizend jaar zal het eindstukje handvat haaks omlaag gebogen staan, terwijl het pannetje een zeer plat bakje met een zeer schuine kant wordt.

Het is daarom zeer verwonderlijk dat astrologen en andere sterrenwichelaars menen op grond van horoscopen voorspellingen te doen. Er bestaan geen sterrenbeelden, want het zijn verzonnen figuren waarmee men losse sterren denkbeeldig met elkaar verbond om het beeld beter te kunnen onthouden. Per sterrenbeeld zit er onderling verschil in. De ster Betelgeuze in Orion staat 9x zo ver weg als de linker gordelster - ze hebben eigenlijk niks met elkaar te maken. Het is opmerklijk hoe de astroteuten sterren in de strijd gooien: als sterrenspiegel niet als karakterschets, maar als overtuigingspatroon van de persoon. Of: astrologie helpt de mens zich te bevrijden uit het web waarin hij zich mogelijk al zolang gevangen houdt. Of: door het kijken naar en het begrijpen van de sterrentaal kun je op snellere, efficiënte wijze aan je evolutie werken. Ik citeer uit recent gekochte blaadjes…
Astrologie is een prima manier om geld te verdienen met sprookjes vertellen.

Het is Radio Loep gelukt om een wetenschapper van een nieuwe en groeiende loot van deze quasi-wetenschap te strikken voor een vraaggesprek.
Professor Peter Starsky, astrosoof en horoscopologist, was even in Assen, op doorreis naar een congres over het einde van de sterren. Hij was bereid om ons uit te leggen dat de Dierenriem eigenlijk niks is.

Als troost draaien we daarna Ella Fritzgerald met 'It's only a paper moon'.

In deze 'Spirit in the Sky' ter afsluiting, vertel ik u dat deze themauitzending Hemelsbreed gemaakt en gepresenteerd werd door Jan Tuttel. De techniek deed Peter Huitsingh.

De heren Gerard van de Braak te Zuidlaren, Dries Bulstra uit Groningen en de beide huidige navigatiedocenten van de KLM-luchtvaartschool, professor Peter Starsky 'van elders' en Jan Boneschansker uit Eelde worden bedankt voor hun medewerking.

Volgende maand, in december zal 'Van Dingen & Deuntjes' gewijd zijn aan onze feesten en tradities. Laatste zondag van 1998, zelfde tijd, zelfde zender.